Süni İntellektin Etikası və Biasları: Qarşıya Çıxan Çağırışlar
Süni intellekt (SI) texnologiyalarının həyatımıza daxil olmağa başlaması ilə bir çox etik və sosial məsələlər də ortaya çıxır. Bu məsələlərdən biri də SI sistemlərindəki bias (yəni, təhrif olunmuş və ya ədalətsiz nəticələrin yaranması) və etik prinsiplərin pozulmasıdır. Süni intellektin genişləndirilməsi ilə bu texnologiyaların necə işlədiyini və cəmiyyətə necə təsir etdiyini anlamaq, həm inkişaf etdiricilər, həm də istifadəçilər üçün olduqca vacibdir. Çünki yanlış istifadə edilmiş SI sistemləri ciddi problemlərə səbəb ola bilər.
Etikanın Əhəmiyyəti
Süni intellektin etikası əsasən bu texnologiyaların necə inkişaf etdirilməsi, hansı məqsədlə istifadə edilməsi və bu istifadənin insanlar üzərində yaratdığı təsirlər üzərində dayanır. Etik prinsiplər SI sistemlərinin cəmiyyətdə düzgün və ədalətli şəkildə istifadə olunmasını təmin etmək məqsədini güdür. Bu prinsiplərin bir neçə vacib aspekti var:
- Şəxsi Məlumatların Qorunması: Süni intellekt sistemləri çox vaxt böyük miqdarda şəxsi məlumatlara əsaslanır. Bu məlumatların düzgün qorunmaması, şəffaflıq olmaması və ya insan hüquqlarının pozulması ciddi etik problemlərə yol aça bilər.
- Şəffaflıq: Bəzi SI alqoritmləri “qaranlıq qutu” kimi işləyir, yəni bu alqoritmlər necə qərar verdiklərini açıq şəkildə göstərmir. Bu, istifadəçilərin və cəmiyyətin alqoritmlərə olan etibarını zəiflədir.
- Avtonomluq və Nəzarət: Avtomatik qərar verən SI sistemləri inkişaf etdikcə, bu sistemlər üzərində nəzarətin kimdə olacağı məsələsi gündəmə gəlir. İnsanlar, bu sistemlərin nə qədər avtonom olması və hansı hallarda onlara müdaxilə etmələri gərəkdiyini müəyyən etməlidir.
SI-də Bias Problemi
Bias, SI sistemlərinin qərarlarının bir qrup və ya cəmiyyəti haqsız şəkildə diskriminasiyaya məruz qoymasına səbəb olur. Biasın əsas səbəbi, təlim verilən məlumatlarda mövcud olan sosial ədalətsizliklər və qeyri-bərabərliklərdir. Məsələn, bir işə qəbul alqoritmi, keçmişdəki işə qəbul qərarlarını öyrəndiyi üçün bu qərarlarda cinsiyyət, yaş və ya etnik mənsubiyyət əsasında fərqlilik göstərə bilər.
Biasın SI-də yaranma səbəbləri müxtəlif ola bilər:
- Məlumatlarda Bias: Əgər SI alqoritmləri keçmiş məlumatlardan öyrənirsə, bu məlumatlar cəmiyyətdə mövcud olan qeyri-bərabərlikləri əks etdirə bilər. Məsələn, bir bankın kredit vermə alqoritmi əvvəlki dövrlərdəki iqtisadi və sosial şərtləri təhlil edirsə, bu alqoritm müəyyən bir etnik qrupa qarşı mənfi qərarlar verə bilər.
- Alqoritmik Bias: Alqoritmlərin özü də biased ola bilər. Məsələn, alqoritmin dizaynında istifadə olunan bəzi parametrlər və xüsusiyyətlər daha çox əhəmiyyətə sahib ola bilər, bu da nəticələrin yanlış olmasına gətirib çıxara bilər.
- Təsdiqləmə Biası: Bəzən tərtib edilən alqoritmlər və ya təlim verilən məlumatlar, tərtibatçıların və ya istifadəçilərin öz mövqelərini təsdiqləyən nəticələrə yönəlir. Bu da əvvəlki sosial strukturları daha da möhkəmləndirə bilər.
Biasın Qarşısını Necə Almaq Olar?
Süni intellektdəki biasın aradan qaldırılması üçün bir neçə yanaşma mövcuddur:
- Daha Müxtəlif və Nümayəndə Məlumatlar: Biasın qarşısını almaq üçün SI alqoritmlərinin təlimində istifadə olunan məlumatların daha müxtəlif və hər kəsi əhatə edən olması vacibdir. Məlumatların seçilməsi və redaktə edilməsi bu prosesin əsasını təşkil edir.
- Bias Testləri: Müxtəlif SI alqoritmləri real həyatda sınaqdan keçirilərək, onların hansı qruplara qarşı diskriminasiya etmədiyini yoxlamaq lazımdır. Hətta bu testlər sistemin nə qədər doğru və ədalətli işlədiyini qiymətləndirməyə kömək edir.
- Aydınlıq və Şəffaflıq: Yaxşı dizayn edilmiş SI sistemləri, öz qərarlarını necə verdiklərini istifadəçiyə açıq şəkildə izah edə bilməlidir. Bu, sistemə olan inamı artırır və onun yanlış nəticələrə səbəb olması halında məsuliyyəti müəyyən etməyə kömək edir.
- Etik Çərçivələr və Təlimatlar: Həm dövlətlər, həm də şirkətlər SI-nin etik istifadəsini təmin etmək üçün təlimatlar və çərçivələr hazırlamalıdır. Bu çərçivələrdə ədalət, məsuliyyət və şəffaflıq əsas prinsip olaraq qəbul edilə bilər.
Gələcəyə Doğru: Birləşmiş Bir Yanaşma
Süni intellektin etikası və biasları yalnız texnologiya ilə əlaqəli bir məsələ deyil, həm də sosial və hüquqi bir problem olaraq qarşıya çıxır. Bu məsələlərin həlli təkcə tərtibatçılara deyil, həm də qanunverici orqanlara, istifadəçilərə və cəmiyyətə bağlıdır. Gələcəkdə SI sistemlərinin düzgün istifadəsi üçün etik prinsiplərə riayət edilməli, biaslar ortadan qaldırılmalı və bu texnologiyalar hər kəsin faydasına olacaq şəkildə idarə olunmalıdır.
Bu mövzuda atılacaq hər bir addım, gələcəkdə süni intellektin bizim həyatımıza daha müsbət təsir etməsinə və cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri azaltmağa xidmət edəcəkdir.
Müəllif: Rufat Pashayev
