Handling Missing Data (İtkin Məlumatların İdarə Edilməsi)
İtkin məlumatlar, analitik proseslərdə və verilənlər bazalarında ən çox rast gəlinən problemlərdən biridir. Bu, məlumatların yığılmasında, toplanmasında və ya saxlanmasında yaranan boşluqların və ya qeyri-mövcud olan dəyərlərin nəticəsidir. Məlumatların düzgün işlənməsi və təhlil edilməsi üçün itkin məlumatların düzgün idarə olunması çox vacibdir, çünki bu boşluqların doğru şəkildə idarə edilməməsi nəticəsində nəticələr yanlış ola bilər.
İtkin məlumatları idarə etmənin müxtəlif üsulları mövcuddur. Bu üsulların seçilməsi, verilənlər bazasının tərkibinə, istifadə ediləcək alqoritmalara və məqsədə görə dəyişə bilər. Ən çox istifadə olunan metodlar bunlardır:
1. Silinmə (Deletion)
Bu metodda, itkin məlumat olan sətirlər və ya sütunlar verilənlərdən çıxarılır. Bu üsul, itkin məlumatların nisbətən az olduğu vəziyyətlərdə tətbiq olunur və bu zaman məlumatın qalan hissəsinin bütövlüyü qorunur. Lakin, əgər itkin məlumatlar çoxdursa, bu yanaşma məlumatın əhəmiyyətli hissəsinin itirilməsinə səbəb ola bilər.
• Listwise Deletion: Tam sətirlərdə itkin məlumat olanları silmək. Bu metod, sadə və tez bir yanaşma olsa da, çox sayda məlumatın itirilməsinə səbəb ola bilər.
• Pairwise Deletion: Hər hansı bir analiz üçün yalnız müvafiq məlumatları olan sətirlər istifadə edilir. Bu metod, məlumatın itirilməsini minimuma endirə bilər, lakin nəticələrin təhlili çətinləşə bilər.
2. İmpütasiya (Imputation)
İmpütasiya, itkin məlumatları təxmin edərək doldurmaq üçün istifadə olunan bir metodudur. Bu yanaşma, statistik və ya maşın öyrənmə metodlarından istifadə edərək itkin məlumatları əvəz edir. İmpütasiya metodları müxtəlifdir və aşağıdakılardan ibarət ola bilər:
• Ortalama İmpütasiyası (Mean Imputation): İtkin məlumatın yerinə, o sütundakı digər qeydlərin ortalaması qoyulur. Bu metod sadə olsa da, məlumatın variasiyasını azaldaraq səhv nəticələrə yol aça bilər.
• Median İmpütasiyası: Orta dəyər əvəzinə, median istifadə olunur. Bu metod, ekstremal dəyərlərin təsirini azaltmaq üçün faydalıdır.
• Mod İmpütasiyası: Kategorik verilənlər üçün, itkin məlumatın yerinə ən çox təkrarlanan dəyər (mod) qoyulur.
• KNN İmpütasiyası (K-Nearest Neighbors): Itkin məlumatın yerini tapmaq üçün ən yaxın qonşu dəyərləri istifadə edir. Bu metod daha mürəkkəbdir, lakin məlumatın təbiətinə uyğun daha doğru nəticələr verə bilər.
• Regressiya İmpütasiyası: Itkin dəyərləri təxmin etmək üçün digər dəyişənlərlə əlaqə qurulur və regresiya modeli istifadə olunur.
3. Əvəzləmə (Replacement)
Bu yanaşma, itkin məlumatların yerinə əvvəlcədən müəyyən edilmiş sabit dəyərlər və ya məlumatlardan əldə edilən təxminlər qoyulmasını nəzərdə tutur. Əvəzləmə, məlumatın ümumi strukturunun qorunmasına kömək edə bilər, amma təbii olaraq məlumatın doğruluğu və keyfiyyəti itirə bilər.
• Sabir Dəyər ilə Əvəzləmə: Məsələn, itkin dəyərlər “0” və ya “NA” kimi xüsusi sabit dəyərlərlə əvəzlənə bilər. Bu, sadə bir yanaşma olsa da, analizlərə mənfi təsir göstərə bilər.
4. Model-Based Methods (Model əsaslı yanaşmalar)
Bəzi hallarda, itkin məlumatları əvəz etmək üçün daha mürəkkəb modellər istifadə olunur. Bu yanaşmalar, statistik və ya maşın öyrənmə modellərini istifadə edərək itkin məlumatları doldurur. Məsələn, çox dəyişkənli regresiya modelləri və ya digər maşın öyrənmə alqoritmləri (decision trees, random forests və s.) ilə itkin məlumatların yerini təxmin etmək mümkündür.
5. İtkin Məlumatları Qəbul Etmə (Accepting Missing Data)
Bəzi hallarda, itkin məlumatları sadəcə olaraq olduğu kimi qəbul etmək və analizlərdə nəzərə almaq olar. Məsələn, bəzi maşın öyrənmə modelləri (xüsusilə, tree-based modellər) itkin məlumatları idarə edə bilirlər və onları analizdən çıxarmadan işləyə bilərlər. Lakin bu, çox ehtiyatla yanaşılması lazım olan bir yanaşmadır, çünki itkin məlumatların müəyyən bir strukturda olmaması nəticələrin təhrif edilməsinə səbəb ola bilər.
6. İtkin Məlumatları Aydınlaşdırmaq (Exploratory Data Analysis)
Bəzən, itkin məlumatların strukturu və ya səbəbləri haqqında daha çox məlumat toplamaq faydalı ola bilər. Bu, itkin məlumatların niyə baş verdiyini anlamağa kömək edə bilər və beləliklə, doğru idarəetmə strategiyasını seçməyə imkan verir. Əgər itkin məlumatlar müəyyən bir nümunə göstərirsə (məsələn, müəyyən bir müştəri qrupunda və ya müəyyən bir zaman periodunda), bu, məsələnin təbii bir hissəsi olduğunu göstərir.
Nəticə:
İtkin məlumatların idarə edilməsi, verilənlər bazası analizi və məlumat təhlili proseslərinin uğurlu aparılmasında vacib bir addımdır. Hər bir yanaşmanın öz üstünlükləri və mənfi cəhətləri var, buna görə də metod seçimi verilənlərin növünə, istifadə edilən alqoritmalara və konkret təhlil məqsədlərinə əsaslanmalıdır. Bu yanaşmaların düzgün seçilməsi və tətbiqi, məlumatların keyfiyyətini artırır və nəticələrin doğruluğunu təmin edir.
